70 lat za nami…

Rok 2018 jest dla Polski szczególny, ponieważ obchodzimy 100 lecie odzyskania niepodległości, po 123 latach w ucisku i niewoli zaborców. W te niezwykłe obchody wplata się nasz skromny jubileusz 70- lecia powstania Nadleśnictwa Pniewy. W skali kraju o marginalnym znaczeniu, lecz dla nas - pracowników nadleśnictwa, mieszkańców miast, gmin i wsi w zasięgu naszego działania oraz ludzi związanych z historią tych lasów to wielkie wydarzenie, podczas którego możemy mocno zaakcentować ogrom pracy, jaki pokolenia leśników włożyły w ich odbudowę i rozwój. To też czas na refleksję i spojrzenie w przyszłość. Wiemy, że nasza służba tutejszym lasom jest tak samo ważna, jak 70 lat temu. Przez ten okres w polskim leśnictwie zmieniło się wiele, także rola Lasów Państwowych. Niezmienny jednak pozostaje cel – zachować polskie lasy w jak najlepszej kondycji dla przyszłych pokoleń. Mamy świadomość , że to jak wyglądają one dziś – jaki jest ich stan, zdrowotność i różnorodność, zawdzięczmy naszym poprzednikom. Dzięki nim w codziennej pracy nie opuszcza nas poczucie, że kontynuujemy dzieło rozpoczęte lata temu. To też wielka odpowiedzialność - gospodarować wspólnym dobrem, tak aby w przyszłości z dumą dawać wyraz naszej satysfakcji, świętując kolejne jubileusze.

Nim powstało Nadleśnictwo Pniewy…

Okres po odzyskaniu niepodległości to czas kiedy tworzyły się zręby organizacji Lasów Państwowych, naznaczony trudem scalania lasów wyniszczonych wojną i odebranych spod zarządu zaborców. To także  próby ukształtowania jednolitych struktur i prawodawstwa leśnego w ówczesnym chaosie legislacyjnym.

Na terenie Nadleśnictwa Pniewy, które utrwaliło swe granice w 1948 r., większość lasów w okresie międzywojennym była w rękach prywatnych i należała do Majątków Wielkiej lub Drobnej Własności Ziemskiej. Największe z nich, które później zostały włączone do zasobów Skarbu Państwa to majątek Klemensowo Jana Kwileckiego (1066,25 ha) oraz Bytyń (919,38 ha) – Andrzeja Niegolewskiego. Gospodarka leśna na tych terenach opierała się o plany urządzenia lasu, a z zachowanych, bardzo nielicznych dokumentów wiemy, że prowadzona była zgodnie z obowiązującą wtedy sztuką leśną. Dowodem dobrej gospodarności ówczesnych włodarzy, może być przyznane w 1929 r., odznaczenie Majątkowi Bytyń.

Mapa rewiru leśnego Młodasko z 1934 r. (archiwum Nadleśnictwa Pniewy)

Odznaczenie przyznane Majątkowi Bytyń za całokształt gospodarki leśnej – 1929 r. (archiwum Nadleśnictwa Pniewy)

Lasy własności Skarbu Państwa, które w 1948 r., włączone zostały w zasoby Nadleśnictwa Pniewy (1629,82 ha) zarządzane były w tym okresie przez Nadleśnictwa Wronki (część lasów Kaźmierza, Otorowa) i Bolewice (uroczysko Duszniki). Granice jednostek, zmieniały się wówczas dynamicznie, a najważniejszym celem było utrzymanie takiej struktury powierzchniowej, która zapewniałaby komfort pracy i odpowiadała bieżącym potrzebom rynku drzewnego.

Wkrótce jednak starania nad kształtowaniem państwowego modelu leśnictwa, brutalnie przerwała kolejna wojna, na zawsze zmieniając oblicze lasów w Polsce. W całym kraju grabieżcza gospodarka okupanta doprowadziła lasy do ruiny, a ich ostępy stały się niejednokrotnie polem bitwy oraz miejscem kaźni tysięcy Polaków. Drzewa widziały wiele – widziały rozwijającą się i rosnącą w siłę Polską partyzantkę, z dumą walczącą o wolność. Widziały też śmierć i krzywdę niewinnych. Nie sposób w tym miejscu nie przywołać historii wieloletniego pracownika Nadleśnictwa Pniewy – śp. leśniczego Jana Michalaka, który był świadkiem mordu dokonanego przez nazistów na mieszkańcach wsi Bytyń, Grzebienisko i Młodasko. Z rąk niemieckich żołnierzy zginęło wówczas 72 Polaków. Oto jak zapisał się ten dzień w jego wspomnieniach:

„(…) Mój następca – leśniczy – Niemiec, wykorzystywał mnie do różnych prac biurowych, więc dojeżdżałem rowerem do jego mieszkania. Wracając jednego razu do domu, a było to w roku 1940*, gdy zbliżyłem się do szosy Młodasko – Grzebienisko na drodze była obława. (…) Nikt nie zareagował na mój wjazd, więc jechałem dalej i zobaczyłem, że odbywa się egzekucja. Zmuszony siłą woli jechałem dalej. (…) Stał tam kryty samochód ciężarowy, tył otwarty, klapa i boki zakrwawione. (…) Poza rowem, kilka metrów w lesie wykopany dół, a nad nim postacie ludzkie, przed nimi uzbrojeni wykonawcy. Nie zostałem zatrzymany. Jechałem dalej. Seria strzałów została oddana. Ogromne przerażenie przeżyłem, bo myślałem, że do mnie strzelają. Nogi odmówiły posłuszeństwa, ale jechałem.(…)”

Straty w zasobach drzewnych okresu wojennego były znaczące. Z treści opisu gospodarki poprzedniej pierwszego prowizorycznego Operatu dla Nadleśnictwa Pniewy możemy wyczytać, że: „ W czasie okupacji wyrąbano 116 600 m³ grubizny, co wynosi rocznie 23 300 m³. Wyliczony roczny etat masowy dla N-ctwa na biegnący okres gospodarczy równy jest 3990 m³ grubizny. W okresie więc okupacji rąbano w roku sześć obecnych etatów”. Przez następne dziesięciolecia straty te mocno odbijały się na kondycji miejscowych lasów, także kondycji finansowej Nadleśnictwa, którego przychody ze sprzedaży drewna zostały mocno ograniczone w skutek utrzymywania gospodarki siedliskowo – bezzrębowej.

Z chwilą ustania wojennego zgiełku, rozpoczął się trudny okres odbudowy Polski w realiach ustroju socjalistycznego. Dekretami Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego upaństwowiono dawne majątki rolne, lasy własności ziemskiej oraz znacjonalizowano przedsiębiorstwa, także te związane z przemysłem drzewnym. Lasy z całym swym, mocno nadwyrężonym wojną bogactwem stały się częścią planów rozwoju gospodarczego i budowy podstaw socjalizmu na ziemiach Polski.

W utworzone po 1945 roku granice Nadleśnictwa Lipnica włączono blisko 6,5 tys. ha lasów, które zasięgiem swym odpowiadały obecnemu kształtowi obrębu Pniewy. Do 1948 roku podejmowano próby uporządkowania spraw kadrowych i administracyjnych w strukturach Nadleśnictwa, a w lesie prace koncentrowały się głównie na znikomym pozyskaniu drewna i odnawianiu sporych powierzchni pozrębowych.

Dawna siedziba Nadleśnictwa Lipnica, fot. Czesław Kurowski

W tym samym roku powstało też Nadleśnictwo Kwilcz z siedzibą w Rozbitku, które wraz z przeniesieniem siedziby do Niemierzewa zmieniło nazwę na Niemierzewo. Z dniem 1 października 1974 roku, w wyniku reorganizacji miało ono stać się częścią Nadleśnictwa Pniewy.

Dawna siedziba Nadleśnictwa Niemierzewo, fot. Czesław Kurowski

Ówczesna gospodarka opierała się na zapisach ocalałych planów urządzeniowych z dawnych majątków a także na prowizorycznej tabeli klas wieku, stworzonej w związku z bieżącymi potrzebami lasu. Drzewostany prowadzone niegdyś w różny sposób należało szybko przywrócić do dobrego stanu zdrowotnego i zapewnić im właściwą produkcyjność. Niezbędny ku temu był wieloletni plan gospodarczy, oparty na pomiarach i taksacji lasu, z uwzględnieniem wszystkich jego potrzeb i funkcji. 

Pierwszy prowizoryczny Operat Urządzenia Lasu dla Nadleśnictwa Pniewy

Datę 1 października 1948 uważa się za nowy rozdział w powojennej historii lasów terenów dzisiejszego obrębu Pniewy, Nadleśnictwa Pniewy. Wraz z nią dokonano pierwszego, całościowego ich opisu z uwzględnieniem celów i zadań na przyszłe dziesięciolecie. Dokument podpisany dnia 19 czerwca 1950 r., przez Dyrektora Naczelnego Centralnego Zarządu Lasów Państwowych był niezwykle ważny, ponieważ nie tylko formalnie rozpoczął działalność Nadleśnictwa Pniewy, ale co ważniejsze  - stworzył podwaliny kolejnych operatów urządzeniowych, ukonstytuował granice działania i wyznaczył kierunki zagospodarowania.  

Plan Urządzenia Lasu na lata 1948-1958 daleko wykraczał poza zwykły schemat zarządzania lasami. Oprócz typowych wskazówek gospodarczych, określał również kierunki rozbudowy infrastruktury i administracji nadleśnictwa. Czytamy w nim bowiem o ogromnej potrzebie budowy nowych osad dla personelu Nadleśnictwa a także domów robotniczych, linii telefonicznych i dróg. Mimo wielkiej pracy wykonanej przez taksatorów pod kierownictwem inż. Seweryna Kraszewskiego, na dzień jego oddania nie był w pełni kompletny. Wysiłkiem kolejnych drużyn poznańskiego Oddziału Urządzenia Gospodarstwa Leśnego ustawicznie go uzupełniano w oparciu o nowe pomiary i doświadczenia.

Nadleśniczym mianowanego Nadleśnictwa Pniewy z siedzibą w dawnej pastorówce w Pniewach został inż. Bolesław Konarski, dotychczasowy Nadleśniczy Nadleśnictwa Lipnica. Urzędował do roku 31.08.1963 r. Wcześniej – do 1946 roku, w Nadleśnictwie Lipnica funkcję tę sprawował Tadeusz Wakalski

Bolesław Konarski – archiwum p. Czesława Kurowskiego

Powierzchnia ogólna 1178,41 ha podzielona została na 12 leśnictw, z czego największe  - Gałowo nieznacznie przekraczało powierzchnię 900 ha. Przyjęto koleje rębności dla drzewostanów, jednak w praktyce miały one jedynie znaczenie do wyliczenia etatów. Ich pokrycie realizowano podczas cięć wykonywanych w ramach przebudowy drzewostanów bądź cięciach pielęgnacyjnych. Był to czas odbudowy i rewitalizacji lasów. Zapiski pierwszego operatu Nadleśnictwa Pniewy potwierdzają, że już wówczas gospodarka leśna prowadzona była w myśl idei, którą dziś nazywamy zrównoważonym rozwojem. Wyraźnie zaakcentowano w nim potrzebę:

- ochrony lasu poprzez kształtowanie odpowiednich warunków siedliskowych,

- powstrzymanie się od cięć rębnych, wielkopowierzchniowych,

- ochronę podrostów i podszytów podczas cięć,

- popieranie odnowień naturalnych a podczas sadzenia, używanie sadzonek wiadomego pochodzenia,

- w końcu, także konieczność zachowania najcenniejszych przyrodniczo fragmentów lasów i pojedynczych okazów drzew.

Dla później dołączonego do Nadleśnictwa Pniewy Niemierzewa, prowizoryczny operat sporządzono w roku 1950. Nadleśniczymi od powstania Nadleśnictwa Kwilcz do złączenia Niemierzewa z Pniewami byli kolejno: Feliks Krzyżagórski, Romuald Ostrowski, Bronisław Roszak, Tadeusz Kusiak,  Edmund Dąbrowski, Jan Jóźwiak. Do czasu powołania definitywnego Planu Urządzenia Lasu, oba nadleśnictwa trwały w okresie oczekiwania twz. ekspiracji. W jego trakcie prowadzono prace zmierzające do przyjęcia nowego operatu.

W roku 1956 powstało Ministerstwo Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego, co spowodowało przejście Lasów Państwowych pod własny resort. Odtąd stały się przedsiębiorstwem, mocno zdominowanym przez rynek drzewny.

Okres definitywnych Planów Urządzenia Lasu

Definitywny Plan Urządzenia Nadleśnictwa Pniewy sporządzono na lata 1.10.1963 – 30.09.1973 a dla Nadleśnictwa Niemierzewo na lata 1.1.1951-31.12.1960. Był to czas z początku naznaczony trudnościami związanymi z brakami kadrowymi, niskimi wynagrodzeniami, a także uciążliwościami technicznymi. W kolejnych latach sukcesywnie zwiększały się zasoby Nadleśnictwa, zarówno na poziomie pracowniczym, jak i zaplecza terenowego. W tym okresie zatrudniano 59 robotników leśnych na stałe a także około 30 ludzi w sezonie. Z zapisów referatów rewizyjnego urządzania lasu, możemy odczytać, że w owym czasie, dysponowali oni 56 pilarkami spalinowymi , 8 glebogryzarkami, sadzarkami, opielaczami itd. Wymagało to zaplecza mieszkaniowego i gospodarczego, co doprowadziło do pobudowania osiedla robotniczego wraz z warsztatem i magazynem. Choć jak na tamten czas, zasoby były całkiem dobre, nie wystarczyły do wykonania zaplanowanych w operacie cięć rębnych. Sytuację tą wymusiła potrzeba wykonania cięć przedrębnych i przygodnych. Te pierwsze tłumaczono brakiem odpowiedniej ilości robotników, natomiast drugie były efektem porażenia drzew przez hubę korzeniową oraz skutkiem nawałnic jakie przeszły w tych latach przez lasy.  Prowadzone do tej pory w leśnictwach, małe szkółki, stopniowo wygaszano i zalesiano, przenosząc całość produkcji na Dąbrowę.

Szkółka leśna w Ostrolesiu 18.04.1971 r., z archiwum p. H. Borowiec

W latach 60- tych lasy nadleśnictwa nieznacznie ucierpiały od szkodników takich jak poproch cetyniak czy borecznik rudy. Zasadniczym produktem użytkowania ubocznego w tamtych czasach była żywica, którą pozyskiwano w ilościach około 3 tony na rok, co dawało 1,6 kg z jednej spały.

Spała żywiczarska, od lewej: Nadleśniczy Edwin Krzyżagórski, Zastępca Nadleśniczego Czesław Kurowski, leśniczy Krzysztof Dżbik, rok 1987 , archiwum p. Czesława Kurowskiego

Lesistość terenów w zasięgu Nadleśnictwa Pniewy wynosiła wówczas 16,6% - to o 1,4% mniej niż dziś.

 Bardzo ważną datą z tamtego okresu jest 30 wrzesień 1972 r., kiedy jako drugi obręb, dołączono Nadleśnictwo Niemierzewo. Nowym Nadleśniczym został Zygmunt Kurzawski.

Zygmunt Kurzawski – archiwum p. Czesława Kurowskiego

Od prawej: Nadleśniczy Zygmunt Kurzawski, Henryk Krystofiak – leśniczy, Henryka Borowiec, 18.04.1971 r., archiwum p. H. Borowiec

Nadleśnictwo Pniewy w tamtym okresie liczyło nieco ponad 12 800 ha. Przeciętny wiek drzewostanów wynosił 47 lat, a przeciętna zasobność na 1 ha powierzchni leśnej wynosiła 171,3 m³. Dziś te wskaźniki kształtują się na poziomie – 66 lat i 316 m³.

Okresy rewizji Planów Urządzenia Lasu od 1974 – 2017

Mimo wielu reform struktur organizacyjnych i ciągłego poszukiwania spójnej polityki państwa wobec lasów, nadleśnictwa przetrwały jako uformowane wraz z nastaniem własnego resortu, przedsiębiorstwa. Konsekwencją tego niestety było niedofinansowanie i brak inwestycji.

Okresy rewizji, zwłaszcza pierwszej to też czas nieustannych zmian w stanie posiadania Nadleśnictwa. Trwało przejmowanie gruntów z Państwowego Funduszu Ziemi, dostosowywanie granic nadleśnictw do podziałów administracyjnych a także zalesianie nieużytków oraz zbędnych gruntów rolnych. Pierwsze poszerzenie granic Nadleśnictwa nastąpiło w 1979 roku, kiedy to przyłączono z Nadleśnictwa Międzychód dwa obręby – Bucharzewo i  Sieraków. Ówczesna powierzchnia nadleśnictwa wynosiła około 29 500 ha. Ciosem, który na parę lat sparaliżował prace w Nadleśnictwie, była gradacja brudnicy mniszki. Miało to miejsce na początku lat 80-tych i przyczyniło się do znaczących szkód w drzewostanach, zwłaszcza leśnictw obrębu Sieraków. Sytuację pogorszyła susza i inwazja szkodników wtórnych. Do 1986 roku 90% cięć stanowiły cięcia sanitarne.

Okresy rewizji to też czas porządkowania dawnych zaniedbań w pielęgnowaniu młodszych klas wieku oraz systematyczne zwiększanie zasobów leśnych. W 1982 r., z chwilą odejścia na emeryturę dotychczasowego Nadleśniczego Kurzawskiego, szefem w Nadleśnictwie Pniewy został Edwin Krzyżagórski. Pełnił tę funkcję przez 29 lat, aż do przejścia w stan spoczynku.

Edwin Krzyżagórski – Nadleśniczy Nadleśnictwa Pniewy w latach 1982-2011

Jego zastępcą przez wiele lat był Czesław Kurowski. Duet ten odegrał ważną, jeśli nie najważniejszą rolę w dotychczasowej historii Nadleśnictwa Pniewy. W czasie swego urzędowania musieli oni zmierzyć się z największymi zmianami w nadleśnictwie, których tłem były te najważniejsze – państwowe.

W  roku  1985  zlikwidowano  dotychczasowe  Ministerstwo  Leśnictwa  i  Przemysłu Drzewnego, przekazując krajowe zasoby leśne pod kuratelę powołanego  w  zamian  Ministerstwa  Rolnictwa,  Leśnictwa i Gospodarki Żywnościowej. Po transformacji ustrojowej, rok 1990 przyniósł następną zmianę – przeniesienie spraw leśnictwa do Ministerstwa Ochrony Środowiska,  Zasobów  Naturalnych  i  Leśnictwa. Z chwilą wejścia w życie w 1991 roku ustawy o lasach, polskie leśnictwo wkroczyło w nową erę stabilności organizacyjnej. Ostatnim zadaniem do wykonania była restrukturyzacja zatrudnienia i przejście w system usług zewnętrznych na prace leśne. Z dniem 1.01.1993 r. czteroobrębowe Nadleśnictwo Pniewy ponownie zmierzyło się ze zmianami powierzchniowymi. Podzielone zostało na dwa mniejsze, dwuobrębowe, Nadleśnictwa – Pniewy i Sieraków. W tej formie przetrwały do dzisiaj.

Nowa ustawa o lasach stworzona została w duchu zrównoważonego rozwoju, czego wyrazem było coraz częstsze dostrzeganie pozaprodukcyjnych funkcji lasów. W Nadleśnictwie Pniewy powstała w 1997 roku pierwsza ścieżka edukacyjna - „Szlakiem kani rudej”, która do dziś stanowi jeden z ważniejszych punktów rekreacyjnych na mapie okolic.

Ośrodek Edukacji Przyrodniczo-Leśnej zyskał nową formę, dzięki wybudowanej tzw. zielonej klasie oraz powstałej z inicjatywy zastępcy nadleśniczego Czesława Kurowskiego wystawie „Las w kulturze i tradycji polskiej”.

Zaplecze turystyczne oraz infrastruktura edukacyjna rozwijała się w tamtych czasach bardzo dynamicznie. Lasy Państwowe czynnie brały udział w różnych projektach, także tych związanych z ochroną przyrody. Ochrona strefowa ptaków znacznie przyczyniła się wzrostu liczebności rzadkich gatunków ptaków na terenie Nadleśnictwa Pniewy.

Obrączkowanie bielików – leśnictwo Wielonek, fot. Dagobert Kubis rok 2002.

Lata 90-te to też czas wkraczania nowych technologii do lasów, informatyzacji danych i wielooperacyjnego sprzętu do prac leśnych. Zaczęto odchodzić od wypisywanych ręcznie kwitów i asygnat, a druki zastąpiły rejestratory i komputery.

W 2011 roku, Nadleśniczym Nadleśnictwa Pniewy został Tomasz Markiewicz, obecny Dyrektor Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Poznaniu. Po niespełna 5 latach awansował, powołując na swojego następcę Kwiryna Napartego, dotychczasowego zastępcę nadleśniczego z Nadleśnictwa Oborniki, który sprawuje swą funkcję do dnia dzisiejszego.

Powołanie Nadleśniczego Kwiryna Napartego, 08.02.2016 r., od lewej: zastępca nadleśniczego Czesław Kurowski, Dyrektor RDLP w Poznaniu Tomasz Markiewicz, Nadleśniczy Nadleśnictwa Pniewy Kwiryn Naparty, Sekretarz Dariusz Szulc, archiwum Nadleśnictwa Pniewy

Lasy Nadleśnictwa Pniewy dziś

W politycznym chaosie licznych reorganizacji oraz przełomu ustrojowego zachowano ideę, która towarzyszyła pierwszym leśnikom tych terenów. Przez 7 dekad udało się niemal trzykrotnie zwiększyć zasobność pniewskich lasów, podwyższyć wskaźnik lesistości oraz średni wiek drzewostanów o prawie 20 lat. To znacznie poprawiło kondycję lasów okolic, a także umożliwiło większą podaż drewna na rynek. Nasze lasy są dziś odporniejsze na czynniki zewnętrzne, zdrowsze, bogatsze. Zarówno w biurze jak i w terenie pracujemy dziś na nowoczesnym sprzęcie przy wykorzystaniu najnowszych technologii. To znak naszych czasów.

Obecnie Nadleśnictwo Pniewy składa się z dwóch obrębów: Pniewy i Niemierzewo i zarządza ponad 15,5 tys. ha lasów. Swym zasięgiem obejmuje areał 904 km² w powiatach: szamotulskim, międzychodzkim i nowotomyskim. Podzielone jest na dziesięć leśnictw oraz gospodarstwo szkółkarskie. To co wyróżnia nas na tle innych nadleśnictw to duże bogactwo przyrodnicze oraz znaczny udział drzew liściastych w składach gatunkowych naszych drzewostanów. Na terenie nadleśnictwa znajduje się 7 rezerwatów przyrody, park krajobrazowy, 6 obszarów Natura 2000 oraz 49 pomników przyrody. Możemy poszczycić się jedną z większych baz nasiennych w naszej Dyrekcji i dobrze prosperującą szkółką leśną. W miejscach najchętniej odwiedzanych przez turystów, przygotowaliśmy w ostatnich latach nowe miejsca postoju. Chętnie otwieramy się na lokalne inicjatywy, czego wyrazem była otwarta w 2017 roku ścieżka edukacyjno-rekreacyjna „Dolina Samy”  w leśnictwie Kaźmierz. Wraz z Urzędem Miasta w Pniewach dokonaliśmy przebudowy drogi na szkółkę, którą lokalni mieszkańcy wykorzystują podczas niedzielnych spacerów i wycieczek rowerowych.

Nasi poprzednicy zapoczątkowali dzieło, którego częścią mamy zaszczyt być my – 46 pracowników Nadleśnictwa Pniewy. Na jubileusz 70-lecia powstania Nadleśnictwa, możemy życzyć sobie tylko tego, aby za kolejne dziesiątki lat wspomniano na nas, jako tych, którzy wnieśli cząstkę siebie w tutejsze lasy.